روزنامه ابتکار – پویان خوشحال: در 6 ماه دوم سال که هوا سردتر است، دستفروشان از روی زمین و پیاده‌روها به سمت قطارهای مترو روی می‌آورند. از اجناس رنگارنگ آنها که بگذریم خودشان نیز در سال‌های اخیر ظاهری متفاوت به خود گرفته‌اند و علاوه بر این مانند یک فروشنده ماهر مسافران را برای خرید اجناس«پرزنت» می‌کنند.گویا سال‌ها در کلاس‌هایی آموزشی برای دستفروشی شرکت کرده و پس از فارغ التحصیلی برای کار به شهر زیرزمینی آمده‌اند.
ما این کار را کردیم
خوب یا بد! این صفت اگر تا چند سال پیش برای دستفروشی استفاده می‌شد، گزینه بد انتخاب اول مردم بود اما با گذشت زمان دلایلی زنجیره‌ای باعث شد تا دستفروشی شغلی مظلومانه جلوه کند. مردم به خرید از آنها روی آوردند و دستفروشی به عنوان شغلی غیر رسمی در ذهن ایرانیان نهادینه شد. ارزانی، تنوع در جنس، صداقت در فروش و چندین عامل دیگر باعث شده تا مسافران قطارهای مترو هشدارهای مسئولان را کمتر جدی بگیرند.
رضا یکی از دستفروشان با تجربه تهران است. شغل قبلی او به گفته خودش بازاری بوده و در دوران تحریم نتوانسته از پس هزینه‌ها بر آید و ورشکست می‌شود. رضا عمر کاری خود را در متروهای تهران 8 سال عنوان می‌کند. او می‌گوید: «مسیر مستقیمی است که هشت سال می‌روم و می‌آیم و برای مسافران خدمت‌رسانی می‌کنم.» این شغل برای رضا علاوه بر منبع درآمد، یک خدمت‌رسانی محسوب می شود! او می‌گوید: «درست گفتم، خدمت‌رسانی. کجای دنیا دیده‌اید که همه رقم جنس در دسترس برای مردم فراهم باشه؟ ما این کار را کردیم.»
رضا می‌گوید: «چندین بار سعی کردند ما رو جمع کنند و تا یک جاهایی هم تونستند اما شغل ما دستفروشیه. کار نیست و مجبور شدیم بیایم تو این کار.»
رضا در جواب این سوال که چرا تعداد دستفروش‌ها هر روز رو به افزایش است؟ می‌گوید: «درآمدش خوبه. هر کسی هم می تونه بیاد تو این شغل ؛ از بچه 10 ساله تا من که 40 سالم هستش.»
رضا در ادامه به نکته جالبی اشاره می‌کند، او می‌گوید: «ببینید، ما تیمی کار می‌کنیم. مثلا 5 نفر آدامس‌فروش تو خط 4 داریم، 4 تا خودکار فروش تو یک خط دیگه و همینجوری تا آخر. هرچند خیلی‌ها هم هستند که تنها کار می‌کنند ولی در کل باهمدیگه هماهنگ هستیم. شما اگه دقت کنید خیلی کم پیش میاد که یه جنس تکراری تو طول مسیر بر بخورید.»
رضا از گفتن میزان درآمد خود به ما صرف نظر می‌کند و می‌گوید: «جوری هست که سرم رو جلوی زن و بچه هام بلند کنم.»
او که به همراه 3 تن دیگر از دستفروشان در ایستگاه امام خمینی(ره) که به واسطه اتصال دو خط 2 و 1 یکی از مهمترین ایستگاه‌های مترو در تهران است، ایستاده، می‌گوید: «این سه نفر رو خودم آموزش دادم. اول اومدن پیشم گفتن کار ندارند. منم یه سری فن بیان بهشون یاد دادم و بعد یک مدت هم که خودشون رو تو این شغل پیدا کردند. زیاد طول نمیکشه، نهایتاً دو هفته ولی باید جر بزه این کار رو داشته باشند. بیشتر تجربیه ولی بازهم یک سری فوت و فن داره تا مشتری جلب بشه برای خرید.»
او در مقابل تعجبی که در قبال پاسخش داشتم، ادامه می‌دهد: «یک سری اصول داره دستفروشی در مترو؛ تو خیابان نیست که بگیم طرف رد شد و حالا دلش خواست بخره دلش نخواست نخره. این پایین جنگه؛ یعنی باید به مشتری بقبولونی که جنس من عالیه، در حد لالیگاست. اینجوری میشه این پایین پیشرفت کرد.» و با خنده می گوید: « ما یه مشت سربازیم فوق لیسانس بزرگترین دانشگاه کل ایران و …»
منشور حقوق شهروندی و مشاغل
نگاهی به منشور حقوق شهروندی در ارتباط با مشاغل شاید بتواند جنبه جدیدی به شغل دستفروشی بدهد. هرچند از لحاظ قانونی شغل دستفروشی تعریف رسمی ندارد اما تعداد دستفروشان در کل کشور را شاید به میلیون نفر بتوان تخمین زد. براساس گفته‌های علی عبدالله پور، قائم مقام شرکت بهره‌برداری متروی تهران و حومه تعداد جمعیت دستفروشان مترو شناور و سقف آنها 6000 نفر است. هرچند به طور رسمی شغل دستفروشی در هیچ کجای قوانین تعریف نشده است اما با توجه به گستردگی این شغل که پسوند کاذب را به دوش می‌کشد شاید حقوق شهروندی که در دولت یازدهم از آن رونمایی شد، شامل حال این افراد نیز شود.
براساس بند «حق اشتغال و کار شایسته»، در ماده 77 این قانون آمده است: «حق شهروندان است که آزادانه و بدون تبعیض و با رعایت قانون، شغلی را که به آن تمایل دارند انتخاب نمایند و به آن اشتغال داشته باشند. هیچ‌کس نمی‌تواند به دلایل قومیتی، مذهبی، جنسیتی و یا اختلاف‌نظر در گرایش‌های سیاسی و یااجتماعی این حق را از شهروندان سلب کند.»
همچنین در ماده 87 منشور حقوق شهروندی آمده است: «شهروندان از حق فرصت برابر در دسترسی به مشاغل و انتخاب آزادانه حرفه موردنظر خود طبق موازین قانونی به‌گونه‌ای که قادر به تامین معاش خود به‌صورت منصفانه و آبرومندانه باشند، برخوردارند. دولت شرایط مناسب را برای تحقق این حق تضمین و بر آن نظارت می‌نماید.»
حال باید پرسید شغلی مانند دستفروشی که از لحاظ قانونی نیز به طور مستقیم جرم تلقی نمی شود، شامل این حقوق خواهد شد یا نه!
در فکر ساماندهی
درحالی نگاه مسئولان به مقوله دستفروشی تا کنون نگاهی سلبی بوده است که این نوع برخورد هیچ نتیجه مثبتی به همراه نداشته است و نه تنها بر شمار دستفروشان کاسته نشده است بلکه تعداد آن ها و همچنین تنوع در محصولاتشان روز به روز در حال افزایش است.
پیش از این محمد احمدی بافنده، مدیرعامل شرکت بهره برداری مترو تهران و حومه در ارتباط دستفروشان مترویی گفته بود: «پدیده دستفروشی یک معضل زندگی شهری است که برای مواجهه صحیح و منطقی با آن، خلاء قانونی وجود دارد. به همین جهت دولت و مجلس باید برای ساماندهی و جلوگیری از گسترش آن کمک و چاره اندیشی کنند.»
این چاره اندیشی به گفته احمدی بافنده به سه روش تقسیم بنده می شود.
احمدی بافنده دستفروشان مترو را به دو دسته نیازمند که برای امرار معاش به این حرفه روی آوردند و افرادی که دستفروشی را به عنوان شغل و برای کاسبی انتخاب کردند تقسیم بندی می‌کند.
براساس این سه روش، برای ساماندهی زنان دستفروش با ستاد توانمندسازی زنان هماهنگی های لازم انجام شد چرا که این ستاد اطلاعات کاملی از وضعیت و تعداد زنان بدسرپرست و بی سرپرست تهران دارد.
همچنین براساس تفاهمات صورت گرفته با شرکت ساماندهی مشاغل، مردان در شب بازار و روز بازارها ساماندهی خواهند شد. بافنده در ارتباط با مرحله پایانی این ساماندهی گفته بود: « در مرحله بعدی و پس از ساماندهی های صورت گرفته، با پلیس نیز تفاهم نامه ای امضاء خواهیم کرد تا در ساماندهی دستفروشان باقی مانده به مترو کمک کند.»
موضوع ساماندهی دستفروشان مترو مدت هاست که در خبرها منتشر می شود و چندین بار نیز سعی شده است تا با برخوردی های قهری آن ها را جمع آوری یا ساماندهی کنند. حال باید دید چگونه تا زمانی که مسافران و در ابعاد بزرگ تر بعضی از مردم از وجود آن ها ناراضی نیستند، ساماندهی آن ها ممکن خواهد بود. حال که تعداد دستفروشان مانند یک شبکه در حال افزایش است.
