خبرگزاری ایسنا- آرین افخمی: پس از بحث درباره رهبری شورایی و رهبری فردی، انتخاب آیت‌الله گلپایگانی به رای گذاشته شد که رای نیاورد و سپس رهبری آیت الله خامنه‌ای با 60 رای از 74 رای ماخوذه به تصویب رسید. تصمیمی که در 14 خرداد 68 در مجلس اول خبرگان گرفته شد و همچنان مهمترین مصوبه این مجلس به حساب می‌آید.
به گزارش خبرنگار سیاسی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، بیش از 80 نماینده مجلس خبرگان طبق اصول 107، 108 و 111 قانون اساسی مسئولیت تعیین و نظارت بر ولی فقیه را به عهده دارند. مسئولیت حراست از مهمترین رکن نظام جمهوری اسلامی ایران به عهده نمایندگانی است که علاوه بر اشتهار به دیانت ، شایستگی اخلاقی و نداشتن سوابق سوءسیاسی و اجتماعی باید بینش سیاسی و اجتماعی و آشنایی به مسائل روز داشته باشند و مهمتر از همه این‌که به حدی از اجتهاد رسیده باشند که بتوانند بعضی از مسائل فقهی را استنباط کنند و ولی فقیه واجد شرایط رهبری را تشخیص دهند.
درست است که مجلس خبرگان رهبری سالانه دو اجلاسیه عمومی برگزار می‌کند اما اتصال وظایف قانونی این مجلس به اصل ولایت فقیه و تصمیماتی همچون تصمیم تاریخی 14 خرداد 68، این مجلس را به یکی از ارکان اصلی نظام جمهوری اسلامی ایران تبدیل کرده است.
از سال 61 که اولین دوره انتخابات مجلس خبرگان رهبری برگزار شد تا به حال این مجلس چهار دوره را پشت سرگذاشته و با انتخابات اسفند 94 پنجمین مجلس خبرگان رهبری تشکیل خواهد شد.
* دوره اول (1361-1369)؛ تصمیم تاریخی
انتخابات اولین دوره مجلس خبرگان در 19 آذر 61 برگزار و اولین جلسه این مجلس 23 تیر 62 با پیام امام خمینی(ره) تشکیل شد.
در همان جلسه آیت‌الله علی مشکینی با 45 رای از 64 رای مأخوذه به ریاست رسید و آیت‌الله احمد آذری‌قمی که توسط جامعه مدرسین حوزه علمیه قم معرفی شده بود تنها 13 رای آورد. جامعه مدرسین در معرفی نایب رئیس هم ناکام ماند و آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی با 38 رای توانست آیت‌الله ربانی املشی (21 رای) که مورد نظر جامعه مدرسین بود را کنار بزند. البته ربانی املشی نایب رئیس دوم شد و محمد مومن و سید حسن طاهری خرم‌آبادی منشی هیأت رئیسه شدند.
در جلسه اول خبرگان بحث‌هایی هم پیرامون محل تشکیل جلسات صورت گرفت که در انجام با رای نمایندگان ، شهر قم به عنوان مرکز اصلی خبرگان انتخاب شد که تاکنون هم دبیرخانه این مجلس در شهر اصلی روحانیون بلند مرتبه ایران قرار دارد.
نگرانی راجع به جانشین امام (ره) ، خبرگان را به فکر تشکیل کمیسیون مرکب از 15 نفر به منظور بررسی افراد صالح برای جانشین رهبری انداخت که این مسأله در 25تیر 63 به تصویب رسید و در آبان 64 بیش از دو سوم حضار آیت الله حسینعلی منتظری را به عنوان جانشین امام (ره) معرفی کردند. انتخابی که قرار شد رسانه‌ای نشود اما آیت الله باریک بین در خطبه‌های نماز جمعه 1 آذر قزوین آن را اعلام کرد تا به سرعت به سر خط خبرهای رسانه‌های ایران و جهان تبدیل شود.
البته برخی اظهارات و نامه آیت‌الله منتظری به امام (ره) در سال 67 باعث شد تا امام (ره) در فروردین 68 پس از نامه‌نگاری با قائم مقام خود، آیت الله منتظری را متقاعد کند که برای جانشینی ولی فقیه مناسب نیست و او هم نامه استعفای خود را از این مقام تقدیم هیات رئیسه خبرگان کرد. در بخشی از نامه امام (ره) به آیت الله منتظری آمده بود: « همانطور که نوشته اید رهبری نظام جمهوری اسلامی ایران کار مشکل و مسئولیت سنگین و خطیری است که تحملی بیش از طاقت شما می‌خواهد و به همین جهت هم شما و هم من از ابتدا با انتخاب شما مخالف بودیم و در این زمینه هر دو مثل هم فکر می‌کردیم ولی خبرگان به این نتیجه رسیده بودند و من هم نمی‌خواستم در محدوده قانونی آن‌ها دخالت کنم از این‌که عدم آمادگی خود را برای پست قائم مقامی رهبری اعلام کرده‌اید پس از قبول ، صمیمانه از شما تشکر می‌نمایم. هم می‌دانند که شما حاصل عمر من بوده‌اید و من به شما شدیدا علاقه‌مندم… من صلاح شما را در این می‌بینم که شما فقیهی باشید که نظام و مردم از نظرات شما استفاده می‌کنند.»
تنها دو ماه از عزل آیت‌الله منتظری می‌گذشت که امام خمینی(ره) دارفانی را وداع گفت و خبرگان در آستانه یک تصمیم تاریخی قرار گرفتند. وصیت‌نامه امام در مجلس خبرگان نگهداری می‌شد و پس از آن‌که سیداحمد خمینی به دلیل تالمات روحی نتوانست آن را بخواند، این مسوولیت به آیت‌الله خامنه‌ای رسید و ایشان این وصیت‌نامه را در دو ساعت و نیم قرائت کردند. پیش از آن بحث‌هایی پیرامون رهبری شورایی مطرح شده بود و طی مشورت‌هایی با سران قوا و دیگر بزرگان قرار بود آیات سیدعلی خامنه‌ای ، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی و شیخ علی مشکینی رهبری شورایی را به عهده بگیرند اما در مذاکرات جلسه یکشنبه 14 خرداد 1368 رهبری فردی بیشتر رای آورد.
برای تعیین مصداق، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ابتدا رهبری آیت‌الله سید محمد رضا گلپایگانی را مطرح کردند که تنها 14 رای آورد و پس از بحث‌های مطرح شده و با وجود مخالفت آیت‌الله خامنه‌ای با انتخاب خودشان، سرانجام نمایندگان مجلس خبرگان رهبری تصمیم تاریخی خود را گرفتند و با 60 رای از 74 رای ماخوذه آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای رئیس‌جمهور وقت را به عنوان رهبر جدید جمهوری اسلامی معرفی کردند. انتخابی که باعث شوک بسیاری از مخالفان نظام شد؛ چراکه از مدت‌ها پیش مطرح کرده بودند با فوت امام خمینی(ره) جمهوری اسلامی ایران با خلا رهبری و جنگ قدرت مواجه خواهد شد اما این انتخاب با چنین سرعتی تا چند سال پس از فوت امام (ره) نقشه‌های آن‌ها را خنثی کرد.
روحانیونی مثل آیات سیدعلی خامنه‌ای، هاشمی رفسنجانی، موسوی اردبیلی، مشکینی، امامی کاشانی، یوسف صانعی، ابوالقاسم خزعلی، احمد جنتی، عبدالله جوادی آملی، فاضل لنکرانی، روح الله خاتمی … از نماینگان دوره اول خبرگان بودند.
البته نمایندگانی مثل عبدالکریم موسوی اردبیل ( رئیس وقت دستگاه قضا) ، یوسف صانعی ( فقیه وقت شورای نگهبان)، فاضل لنکرانی، صادق خلخالی( حاکم شرع دادگاه‌های انقلاب و نماینده وقت مجلس ) وسید روح الله خاتمی ( امام جمعه اردکان و یزد و پدر سیدمحمد خاتمی) تنها در دوره اول خبرگان حضور داشتند و در دوره‌های بعد به دلایل مختلف نتوانستند در این مجلس حضور داشته باشند.
ترکیب هیأت رئیسه در طول هشت ساله دوره اول تنها با فوت آیت‌الله ربانی املشی و جانشینی آیت‌الله ابراهیم امینی به عنوان نایب رئیس دوم در سال 64، تغییری کوچک کرد، اما همچنان شیخ علی مشکینی رئیس هشت ساله دوره اول بود.
* دوره دوم (1369-1377)؛ محرمانه
انتخابات دوره دوم در 16 مهر 69 برگزار شد و کمی تحت تاثیر رد صلاحیت برخی کاندیداها مثل اسد الله بیات زنجانی، صادق خلخالی، سیدهادی خامنه‌ای، سیدعلی‌اکبر محتشمی‌پور، مهدی کروبی و … قرار گرفت اما به هر حال اجلاسیه اول دوره دوم در 2 اسفند 69 با پیام رهبر جدید انقلاب اسلامی آغاز شد.
در این دوره هم آیات علی مشکینی، اکبر هاشمی رفسنجانی، ابراهیم امینی، محمد مومن و سید حسن طاهری خرم‌آبادی به ترتیب به عنوان رئیس ، نواب رئیس اول و دوم و منشی انتخاب شدند که این ترکیب تا پایان هشت سال دوره دوم دست نخورده باقی ماند.
از نکات قابل توجه دوره دوم خبری نشدن برگزاری جلسات بود و تقریبا مذاکرات و جلسات خبرگان در دوره دوم محرمانه باقی ماند. شاید حساسیت برخی جلسات را بتوان از دل صفحات خاطرات سال 70 هاشمی رفسنجانی بیرون کشید؛ هاشمی در کتاب سازندگی و شکوفایی و در ذیل خاطرات سه‌شنبه 13 اسفند 70 پس از آن‌که گزارش مختصری از جلسه خبرگان می‌دهد، می‌نویسد: « شب میهمان رهبری بودم. بحثی در مورد تعیین قائم مقام رهبری بر اساس اظهارات آقای مشکینی در سخنان پیش از دستور خبرگان شد.» شاید همین چند سطر نشان از طرح مباحثی درباره تعیین قائم مقام برای مقام معظم رهبری در آن زمان باشد و نشان دهد که محرمانه بودن جلسات خبرگان در آن تاریخ توجیه داشته است. طرحی که به نظر می‌رسد پس از آن مسکوت مانده و یا صحبتی درباره آن مطرح نشده است.
حضور سیداحمد خمینی از نکات قابل توجه دوره دوم مجلس خبرگان رهبری است. البته یادگار امام (ره) تنها چهار سال فرصت حضور در خبرگان دوم را داشت و در سال 1373 دارفانی را وداع گفت.
روحانیونی مثل محمد یزدی، محمد تقی مصباح یزدی، مرتضی مقتدایی، قربانعلی دری نجف آبادی و محمدی ری شهری در این دوره به ترکیب خبرگان اضافه شدند و عبد الله جوادی‌آملی آخرین دوره حضور خود را در مجلس خبرگان تجربه کرد تا پس از آن به تدریس در حوزه علمیه قم مشغول شود.
* دوره سوم (1377-1385)؛ برگزاری 16 اجلاسیه به طور منظم
اول آبان 77 انتخابات دوره سوم برگزار شد. این دوره تحت تاثیر روی کار آمدن دولت اصلاحات بود اما جبهه اصلاحات برای انتخابات خبرگان لیستی ارائه نکرد. اجلاسیه اول دوره سوم در 4 اسفند 77 با پیام رهبر معظم انقلاب آغاز شد و در طول 8 سال، 16 اجلاسیه به طور منظم در ماه‌های شهریور و اسفند برگزار شد.
هیأت رئیسه دوره سوم نسبت به دوره‌های قبل یک تغییر داشت. شیخ علی مشکینی، اکبر هاشمی رفسنجانی و ابراهیم امینی، همچنان رئیس و نواب رئیس اول و دوم بودند و سیدحسن طاهری خرم‌آبادی یکی از منشی‌ها، ولی قربانعلی دری نجف‌آبادی به عنوان منشی جدید در هیات رئیسه انتخاب شد و جای محمد مومن را گرفت.
شیخ محمدرضا توسلی رئیس دفتر امام(ره) از جمله کسانی بود که برای اولین و آخرین بار در مجلس خبرگان سوم حضور یافت. کسی که درسال 86 و در جلسه مجمع تشخیص مصلحت نظام بر اثر عارضه قلبی دارفانی را وداع گفت.
حضور حسن روحانی ( دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی) و سید محمود هاشمی شاهرودی ( رئیس وقت قوه قضاییه ) از نکات خبرساز و مهم دوره سوم به حساب می‌آمد. ضمن این‌که صادق آملی لاریجانی ، مجید انصاری،علی فلاحیان و سید احمد خاتمی از روحانیونی بودند که توانستند برای اولین بار به جمع خبرگان اضافه شوند.
علاوه بر آیت‌الله توسلی که در پایان دوره سوم از دنیا رفت ، مجید انصاری هم تنها در همین دوره عضو خبرگان بود و در دوره بعد فرصت حضور پیدا نکرد. ضمن این‌که آیت‌الله امینی نایب رئیس دوم همیشگی خبرگان نیز در پایان این دوره از جمع خبرگان خداحافظی کرد و در دوره چهارم فرصت حضور نیافت.
* دوره چهارم(1385-1394)؛ 4 رئیس در 10 سال
با رد صلاحیت مجید انصاری ( نماینده دوره سوم)، سید محمود دعایی، مرتضی آقا تهرانی و … انتخابات دوره چهارم خبرگان در 24 آذر 85 برگزار شد و خبرگان در اول اسفند 85 اجلاسیه خود را با پیام حضرت آیت الله خامنه‌ای آغاز کردند.
از ابتدای این دوره به نظر می‌رسید باید منتظر تحولات در ترکیب هیأت رئیسه بود. هر چند شیخ علی مشکینی همچنان به ریاست رسید و اکبر هاشمی رفسنجانی نایب رئیس اول شد، اما محمد یزدی که سومین دوره حضور در خبرگان را تجربه می‌کرد برای نایب رئیسی دوم انتخاب شد و جای ابراهیم امینی را گرفت . قربانعلی دری نجف آبادی و سید احمد خاتمی نیز با دو دوره حضور در خبرگان به عنوان منشی در هیات رئیسه انتخاب شدند و بر جای طاهری خرم‌آبادی و محمد مومن نشستند.
تنها چند ماه پس از تشکیل دوره چهارم(8 مرداد 86) رئیس همیشگی خبرگان پس از 25 سال ریاست بر این نهاد در گذشت. آیت الله علی‌مشکینی روحانی بلند مرتبه‌ای بود که علاوه بر ریاست خبرگان، در مجلس خبرگان قانون اساسی و شورای بازنگری قانون اساسی نیز حضور داشت و با حکم امام (ره) مسؤول گزینش و اعزام قضات در دهه 60 بود.
در اسفند 87 ، هاشمی رفسنجانی بر صندلی آیت‌الله مشکینی تکیه زد و به ریاست خبرگان انتخاب شد. آیت‌الله محمد مومن نیز به هیأت رئیسه بازگشت و به جای هاشمی ، نایب رئیس اول شد.
اما این پایان ماجرای ریاست خبرگان نبود؛ در اجلاسیه اسفند 89 هاشمی شاید برای جلوگیری از بالا گرفتن برخی حساسیت‌ها از ریاست انصراف داد تا آیت الله محمد رضا مهدوی کنی که برای بار اول جامه خبرگان می‌پوشید به ریاست برسد. محمد یزدی نایب رئیس اول و سیدمحمود هاشمی شاهرودی نایب رئیس دوم شدند. خاتمی و دری نجف آبادی همچنان منشی بودند و جامعتین ( جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و جامعه روحانیت مبارز تهران) عملا هیأت رئیسه دوره چهارم را در دست گرفتند.
گویی ریاست دوره چهارم پس از فوت آیت الله مشکینی طلسم شده بود؛ چراکه رییس سوم پس از کمتر از چهارسال حضور به عنوان رئیس خبرگان در 29 مهر 93 درگذشت . مهدوی کنی از آن دست روحانیونی بود که نبودش در دوره‌های اول تا سوم خبرگان عجیب به نظر می‌رسد. او به خصوص در دهه 60 مناصب مهمی را تجربه کرد. از سرپرستی کمیته‌های انقلاب اسلامی و عضویت در شورای نگهبان گرفته تا وزارت کشور در دولت شهید از رجایی و باهنر و همچنین کفالت نخست وزیری پس از شهادت رجایی و با هنر. مهدوی کنی عضو شورای بازنگری قانون اساسی و مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز بود و با دبیرکلی در جامعه روحانیت مبارز تهران به نوعی پدرخوانده جناح راست هم به حساب می‌آمد.
با فوت آیت الله مهدوی کنی باز هم بحث بر سر ریاست خبرگان بالا گرفت و در جلسه 19 اسفند 93 آیت‌الله محمد یزدی که در سال 87 آرای کمتری برای ریاست نسبت به هاشمی رفسنجانی کسب کرده بود، این بار با رای خبرگان بر مسند ریاست تکیه زد تا در سال آخر دوره چهارم ، چهارمین رئیس خبرگان شود. این بار هاشمی شاهرودی به جای یزدی نایب رئیس اول شد و محمد علی موحدی کرمانی برای نایب رئیسی دوم انتخاب شد. احمد خاتمی و دری نجف آبادی نیز همچنان به عنوان منشی باقی ماندند.
در این دوره روحانیونی چون حسینی بوشهری، مصطفی پور محمدی، سید احمد علم الهدی ، سید محمود علوی و حسن ممدوحی برای اولین بار وارد مجلس خبرگان شدند.
دوره چهارم دورئیس خود ( مشکینی و مهدوی کنی) را از دست داده است. برای آن‌که انتخابات خبرگان با مجلس شورای اسلامی همزمان برگزار شود دو سال به عمر این دوره اضافه شد. در این دوره ده ساله علاوه بر آیات مشکینی و مهدوی کنی، هفت نفر دیگر از نمایندگان خبرگان نیز از دنیا رفتند. حسین معصومی زرندی ( دوره های 1 ، 3 و 4) ، نماینده کرمانشاه، سید صابر جباری( دوره‌های 3،2 و 4 ) نماینده مازندران ، مختار امینیان ( هر 4 دوره) نماینده گیلان و ماموستا حسام الدین مجتهدی( هر 4 دوره ) نماینده اهل سنت کردستان از نمایندگانی هستند که در دوره چهارم دار فانی را وداع گفتند.
ضمن این‌که آیت الله ابوالقاسم خزعلی نماینده خراسان رضوی که زمانی فقیه شورای نگهبان و عضو خبرگان قانون اساسی بود و در هر چهار دوره خبرگان حضور داشت، در این دوره از دنیا رفت.
آیت الله سید حسن طاهری خرم‌آبادی ( نماینده لرستان ) که از سال 61 تا 85 منشی هیأت رئیسه بود، در این دوره پس از حضور چهار دوره‌ای در مجلس خبرگان دار فانی را وداع گفت و شیخ محمد محمدی گیلانی( نماینده تهران) نیز که زمانی با حکم امام (ره) رئیس دادگاه های انقلاب و دبیر شورای نگهبان بود و ریاست دیوان عالی کشور و عضویت در شورای بازنگری قانون اساسی و مجمع تشخیص مصلحت نظام را هم در کارنامه داشت از دنیا رفت.
از میان روحانیونی که در مجلس خبرگان رهبری عضو بوده‌اند پنج چهره شاخص هستند که از ابتدای تشکیل این مجلس تا امروز در این نهاد حضور داشته‌اند؛ آیت‌الله علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی( نماینده تهران) که 82 سال سن دارد و اکنون رئیس مجمع تشخیص نظام است. آیت الله احمد جنتی ( نماینده تهران) با 90 سال سن دبیری شورای نگهبان را به عهده دارد. آیت‌الله محمد امامی کاشانی ( نماینده تهران ) در سن 85 سالگی امام جمعه موقت تهران است. آیت‌الله عباس واعظ طبسی( نماینده خراسان رضوی ) با 81 سال سن از دوران امام (ره) تاکنون تولیت آستان قدس رضوی (ع) را بر عهد ه گرفته و آیت الله محمد علی موحدی کرمانی ( نماینده کرمان) در 85 سالگی نایب رئیس دوم مجلس خبرگان ، امام جمعه موقت تهران و دبیر کل جامعه روحانیت مبارز است.
انتخابات پنجمین دوره مجلس خبرگان رهبری 7 اسفند 94 برگزار می‌شود و کاندیداها از 26 آذر نام نویسی خواهند کرد. با توجه به دوره هشت ساله خبرگان، انتخابات این دوره مجلس خبرگان رهبری همچنان مهم خواهد بود. خبرگانی که در بزنگاهی تاریخی انتخابی مهم انجام داده‌اند؛ ممکن است باز هم برای اتخاذ تصمیماتی مهم مجبور به برگزاری نشست‌هایی فوق‌العاده شوند، این احتمالی است که در همه دوره‌های مجلس خبرگان وجود داشته است.
