در صحن: از جمله ارکان مهم در مجلس شورای اسلامی شعب پانزده گانه و کمیسیونهای تخصصی است که طبق آیین نامه داخلی مجل شورای اسلامی هر کدام پس از انجام مراسم سوگندنامه (تحلیف) و در بدو آغاز به کار مجلس در هر دوره‌ای تشکیل می‌شوند.
در ابتدا و پس از مراسم تحلیف، نمایندگان به حکم قرعه به طور مساوى به پانزده شعبه مختلف تقسیم و افراد باقیمانده نیز به ترتیب از شعبه اول به بعد، یک به یک به شعب افزوده مى شوند.
نمایندگانى که از طریق انتخابات میان دوره‌ای به مجلس راه می‌یابند یا در مراسم سوگند غایب باشند و بعد‌ها مراسم سوگند را به جا آورند نیز به قید قرعه به عضویت شعبه‌هایی که کسرى دارند پذیرفته می‌شوند.
هر شعبه داراى یک رییس، دو نایب رییس، یک سخنگو و دو دبیر خواهد بود که جداگانه با رأى مخفى با ورقه و با اکثریت نسبى بیش از یک سوم کل اعضای شعبه، انتخابمى شوند و در صورت تساوى به قید قرعه عمل خواهد شد.
برای رسمیت جلسات شعب، حضور دست کم دوسوم اعضا لازم است و تصمیمات شعب، به جز در مورد انتخاب افراد، با اکثریت مطلق آراء افراد حاضر در جلسه خواهدبود.
رسیدگی به اعتبارنامه نمایندگان
«تعیین اعضاى کمیسیون تحقیق»
«تعیین اعضاى کمیسیون تدوین آیین نامه داخلی»
و «بررسی و تشخیص صلاحیت نامزدهاى عضویت در کمیسیون‌هاى تخصصى مجلس»
از جمله وظائف و اختیارات شعب است.
کمیسیونهای تخصصی
به منظور بررسی، اصلاح و تکمیل لوایح دولت و طرح‌های قانونی که نمایندگان و یا شوراهای عالی استان‌ها بر طبق اصول ۲۴ و ۱۰۲ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به مجلس ارائه می‌کنند و تهیه و تمهید طرح‌های لازم و انجام وظایف دیگری که بر طبق قانون به عهده مجلس گذاشته شده است کمیسیون‌هایی در مجلس تشکیل می‌شود.
پیش از تشکیل هر کمیسیون برای آشنایى نمایندگان با سوابق تحصیلى و کارى یکدیگر معاونت قوانین مجلس شورای اسلامی موظف است اسامى نمایندگان به همراه تحصیلات، تجربه و سابقه عضویت در کمیسیون‌ها (در صورتى که دارای سابقه نمایندگى باشند) را در اختیار نمایندگان قرار دهد.
تشخیص صلاحیت اعضای هر شعبه براى عضویت در کمیسیون هاى مجلس براساس پیشنهاد نماینده و رأى اکثریت نسبى اعضای شعبه خواهد بود.
هر نماینده به جز رییس مجلس ملزم است عضویت یکی از کمیسیونهای دائمی را که برای آن انتخاب و تعیین می‌شود بپذیرد و در صورت تمایل می‌تواند در کمیسیونهای دیگر مجلس با حق اظهارنظر و بدون حق رای شرکت کند.
هر نماینده ملزم است براى عضویت در یک کمیسیون، دست کم دو کمیسیون را به عنوان اولویت اول و دوم خود اعلام کند.
هیأت رییسه مجلس پس از دریافت گزارش ابتدایی شعب درباره نامزدهاى کمیسیون‌هاى تخصصی مجلس این گزارش را تکثیر و درمیان نمایندگان توزیع مى کند.
چهل و هشت ساعت بعد، شعب دوباره تشکیل جلسه مى دهند و با توجه به گزارش منتشر شده و بررسى همه اولویت‌ها، دوباره نامزدهاى خود را براى هر کمیسیون انتخاب و به هیأت رییسه گزارش مى دهند.
در صورتى که تعداد افراد معرفى شده از طرف شعب براى هر کمیسیون بیش از تعداد لازم باشد مجموع افراد معرفى شده براى هر کمیسیون با دعوت یکى از دو نایب رییس تشکیل جلسه مى دهند تا در مورد افراد مورد نیاز در کمیسیون به توافق برسند.
در صورتى که توافق لازم به عمل نیاید افراد مورد نیاز هر کمیسیون در جلسه اى با دعوت یکى از دو نایب رییس با حق رأى و شرکت رؤساى شعب با رعایت اولویت‌هایى مانند تخصص، تجربه و سابقه عضویت در آن کمیسیون و با رأى مخفى تعیین خواهند شد و در صورت تساوی قرعه کشی می‌شود.
برپایه اصل ۶۶ قانون اساسی، تعداد کمیسیون‌ها و دوره تصدی نمایندگان در آن‌ها در «آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی» مشخص خواهد شد.
در حال حاضر مجلس داراى کمیسیون‌هاى خاص شامل:
– کمیسیونهای مشترک
– کمیسیون ویژه
– کمیسیون تلفیق
– کمیسیون تحقیق
– کمیسیون تدوین آیین نامه داخلى مجلس
– کمیسیون اصل نودم (۹۰) قانون اساسی
و کمیسیون‌هاى تخصصى شامل:
-کمیسیون آموزش و تحقیقات
– کمیسیون اجتماعی
– کمیسیون اقتصادی
– کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی
– کمیسیون انرژی
– کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات
– کمیسیون بهداشت و درمان
– کمیسیون صنایع و معادن
– کمیسیون عمران
– کمیسیون فرهنگی
– کمیسیون قضایی و حقوقی
– کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی
است.
تعداد اعضای «کمیسیون تحقیق» و «کمیسیون تدوین آیین نامه داخلى مجلس» هر کدام پانزده نفر و اعضای ثابت کمیسیون اصل نودم (۹۰) قانون اساسی و تعداد اعضای کمیسیونهای تخصصی و نفرات عضو با رأی اکثریت نسبی اعضای جلسه مشترک هیأت رئیسه و رؤسای شعب تعیین می‌شود و همچنین تعداد اعضای کمیسیونهای مشترک، ویژه و تلفیق نیز طبق آیین نامه داخلی مجلس تعیین می‌شوند.
تعیین مصادیق و تهیه شرح وظایف و اختیارات کمیسیون‌ها با رعایت کلیت آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی توسط هیأت رییسه مجلس یا هر یک از کمیسیون‌ها و یا حداقل پنجاه نفر از نمایندگان پیشنهاد می‌شود و پس از تصویب در جلسه مشترک بین اعضای هیأت رئیسه مجلس، اعضای کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی و رؤسای کمیسیونهای تخصصی اجرا می‌شود.
این جلسه مشترک به ریاست رییس یا یکی از نواب رییس مجلس و با حضور حداقل دوسوم اعضاء رسمیت می‌یابد و مصوبات آن با رأی حداقل دوسوم اعضای حاضر معتبر خواهد بود و مصوبات به اطلاع نمایندگان خواهد رسید.
کمیسیونهای خاص مجلس شورای اسلامی
۱- کمیسیون مشترک
همان گونه که از نام آن پیداست در مورد طرح‌ها و لوایحى که به تشخیص هیأت رییسه به دو یا چند کمیسیون ارتباط اساسى داشته باشد، کمیسیون مشترک تشکیل مى شود. تعداد اعضای کمیسیون مشترک بیست و سه نفر است. تعیین سهم هر کمیسیون به وسیله هیأت رییسه مجلس و انتخاب آنان توسط کمیسیون مربوطه است.
کمیسیون مشترک در انتخاب هیأت رییسه و ارائه گزارش و سایر مقررات مانند دیگر کمیسیون‌ها اقدام مى نماید.
۲ – کمیسیون ویژه
در مسائل مهم و استثنایى که براى کشور پیش مى آید، به پیشنهاد دست کم پانزده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس، این کمیسیون تشکیل مى شود. اعضاى کمیسیون ویژه که پانزده نفر خواهند بود، به صورت مستقیم در جلسه علنى توسط نمایندگان با رأى مخفى و اکثریت نسبى انتخاب خواهند شد.
هیأت رئیسه کمیسیون ویژه همانند دیگر کمیسیون‌ها انتخاب خواهد شد.
۳- کمیسیون تلفیق
به منظور تنظیم اصول و مفاد برنامه هاى توسعه و لوایح بودجه کل کشور و ایجاد هماهنگى بین کمیسیون‌هاى تخصصى مجلس شوراى اسلامى، پس از تقدیم لایحه مربوط توسط دولت به مجلس، کمیسیون تلفیق تشکیل می‌شود.
اعضای این کمیسیون طبق آیین نامه مجلس شامل:
– کلیه اعضاى کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات
– دو نفر از هریک از کمیسیون‌هاى دیگر (غیر از کمیسیون‌هاى تحقیق و تدوین آیین نامه داخلى مجلس)
کمیسیون تلفیق با حضور اکثریت مطلق اعضاء رسمیت می‌یابد. مأموریت این کمیسیون تا تصویب نهایى قانون برنامه توسعه و یا لایحه بودجه سالانه کل کشور ادامه مى یابد.
۴- کمیسیون تحقیق
به منظور بررسى اعتبارنامه هایى که توسط شعب مورد تأیید قرار نگرفته و یا از سوى نمایندگان مورد اعتراض واقع شده است هر یک از شعب موظف‌اند پس از تعیین هیأت رییسه، دو نفر از اعضاى خود را که آگاهى بیشترى به مسائل حقوقى داشته و از صلاحیت لازم برخوردار باشند به عنوان اعضاى اصلى و على البدل کمیسیون تحقیق انتخاب نمایند و نتیجه را به هیأت رییسه گزارش تا در جلسه علنى قرائت شود.
۵- کمیسیون تدوین آیین نامه داخلى مجلس
هر شعبه یک نفر دیگر از اعضای خود را که واجد صلاحیت باشد براى تشکیل کمیسیون تدوین آیین نامه داخلى مجلس معین خواهد کرد. رسیدگی به طرح‌های مربوط به اصلاح آیین نامه داخلی مجلس از جمله وظایف این کمیسیون خواهد بود.
۶- کمیسیون اصل نودم (۹۰) قانون اساسى
به منظور کارآمد کردن مجلس در خصوص نظارت بر طرز کار قوای مجریه، قضاییه و مقننه مبتنی بر اصول متعدد قانون اساسی و به خصوص اصل ۹۰، کمیسیونی به نام اصل نودم (۹۰) قانون اساسی تشکیل شده تا طبق قوانین مصوب مربوط به خود اداره و انجام وظیفه نماید.
در اصل ۹۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده است: «هرکس شکایتی از طرز کار مجلس یا قوه مجریه یا قوه قضائیه داشته باشد، می‌تواند شکایت خود را کتباً به مجلس شورای اسلامی عرضه کند. مجلس موظف است به این شکایات رسیدگی کند و پاسخ کافی دهد و در مواردی که شکایت به قوه مجریه و یا قضائیه مربوط است رسیدگی و پاسخ کافی از آن‌ها بخواهد و در مدت متناسب نتیجه را اعلام نماید و در موردی که مربوط به عموم باشد به اطلاع عامه برساند.»
برخی از وظایف و اختیارات کمیسیون اصل ۹۰ عبارتند از:
– ارائه و اعلام نتیجه رسیدگی کمیسیون به اشخاص ذینفع
– اعلام نتیجه رسیدگی کمیسیون به عموم در مواردی که مربوطه به عموم باشد
– ارائه و اعلام نتیجه رسیدگی کمیسیون به مجلس در مورد گزارش‌های قرائت شده کمیسیونهای تخصصی در صحن علنی مجلس بر حسب تقاضای آن کمیسیون
– مکاتبه با قوای سه‌گانه، وزارتخانه‌ها، ادارات، بنیاد‌ها، شرکتهای دولتی و مؤسساتی که به نحوی به یکی از قوای سه گانه مرتبط هستند و نیز مراجعه به آن‌ها
– اعلام تخلف مسئولین دستگاه‌ها (در عدم پاسخگویی به کمیسیون یا عدم پاسخ صحیح به آن یا عدم اجابت دعوتهای مربوطه) به مراجع صالحه قضایی جهت پیگیری و اعمال مجازات‌های قانونی
– اعزام بازرس یا بازرسان جهت انجام تحقیق و بررسی شکایات
– اعلام تخلف عملی دستگاه‌ها به مراجع صالحه قضایی برای رسیدگی خارج از نوبت
– اقدام قانونی نسبت به گزارش نهایی تحقیق و تفحص‌ها
– ارائه گزارشهایی که مربوط به عموم باشد به هیأت رییسه مجلس و قرائت آن در جلسه علنی مجلس
– تقاضای انجام بازرسی فوق‌العاده از سازمان بازرسی کل کشور
اعضای این کمیسیون عبارتند از:
– از هر کمیسیون تخصصی یک نفر
– هشت نفر از نمایندگان که توسط رؤسای شعب و هیأت رییسه به عنوان اعضای ثابت انتخاب می‌شوند
کمیسیون اصل ۹۰ برای انجام وظایف خود، پنج کمیته فرعی تصویب کرده است:
– کمیتهٔ امور محرمانه
– کمیتهٔ قضایی
– کمیتهٔ سیاسی- نظامی
– کمیتهٔ اقتصادی- فنی- عمرانی
– کمیتهٔ فرهنگی- رفاهی- اجتماعی
رئیس کمیسیون اصل ۹۰ با پیشنهاد هیأت رییسه مجلس از بین اعضای ثابت کمیسیون و با رأی مجلس برای مدت یک سال انتخاب می‌شود.
نکته حائز اهمیت اینکه اعضای ثابت این کمیسیون نباید عضو کمیسیونهای تخصصی مجلس باشند.
کمیسیون‌هاى تخصصى مجلس شورای اسلامی
طرح‌ها و لوایح مجلس ابتدا در کمیسیونهای تخصصی مربوطه مورد بررسی کار‌شناسی قرار می‌گیرند و در هنگام ارائه در صحن علنی مجلس نیز نظر نهایی کمیسیون مربوطه پرسیده و به صورت عمومی اعلام می‌شود.
طبق اصل ۸۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران «… مجلس نمی‌تواند اختیار قانونگذاری را به شخص یا هیأتی واگذار کند ولی در موارد ضروری می‌تواند اختیار وضع بعضی از قوانین را با رعایت اصل هفتاد و دوم به کمیسیونهای داخلی خود تفویض کند، در این صورت این قوانین در مدتی که مجلس تعیین می‌نماید به صورت آزمایشی اجرا می‌شود و تصویب نهایی آن‌ها با مجلس خواهد بود. همچنین مجلس شورای اسلامی می‌تواند تصویب دایمی اساسنامه سازمان‌ها، شرکت‌ها، موُسسات دولتی یا وابسته به دولت را با رعایت اصل هفتاد و دوم به کمیسیونهای ذیربط واگذار کند و یا اجازه تصویب آن‌ها را به دولت بدهد…»
از جمله وظایف کمیسیونهای تخصصی می‌توان به:
«رسیدگی به درخواست‌های تحقیق و تفحص»
«رسیدگی به سؤال نمایندگان از رئیس جمهور و وزیران»
«کسب اطلاع از کم و کیف اداره امور کشور»
«دریافت و بررسی گزارش‌های عملکردی و نظارتی از اجرای قوانین مربوط به دستگاه‌های ذیربط»
و «تهیه گزارش موردی و سالانه در خصوص امور اجرایی دستگاه‌ها و نحوه اجرای قوانین» اشاره کرد.
کمیسیون‌ها به صورت مستقیم یا با تقاضای دست کم ده نفر از نمایندگان می‌توانند در موارد مهم و حساس و در مواجهه با تخلفات یا سوء مدیریت، با دعوت از مسؤولان ذیربط موضوع را بررسی نموده و گزارش آن را به هیأت رییسه ارائه کنند.
در صورتی که درخواست بررسی از سوی نمایندگان باشد حداکثر پنج نفر از آن‌ها می‌توانند در تهیه گزارش با کمیسیون مشارکت نمایند. هیأت رئیسه می‌تواند گزارش مذکور را در دستور کار مجلس قرار دهد. در این صورت سخنگوی کمیسیون و نماینده دولت هر کدام به میزان پانزده دقیقه و شش نفر از نمایندگان به قید قرعه از بین متقاضیان هر کدام به میزان پنج دقیقه، نظرات خود را بیان می‌کنند.
پاسخ دولت راجع به گزارش‌هاى کمیسیون‌هاى تخصصى در دستور کار مجلس قرار گرفته و قرائت خواهد شد. پس از آن حسب درخواست کمیسیون‌هاى تخصصى، موضوع گزارش‌هاى یاد شده جهت بررسى به کمیسیون اصل نودم (۹۰) قانون اساسی ارسال و کمیسیون مذکور نتایج بررسى خود را به مجلس ارائه خواهد کرد.
کمیسیون‌هاى تخصصى مجلس مى توانند به تعداد کافى مشاور به ویژه از میان نمایندگان سابقه مجلس که در مسائل کمیسیون صاحب تخصص و تجربه باشند از طریق هیأت رییسه به خدمت بگیرند.
مقررات مشترک کمیسیون‌ها
هر یک از کمیسیون‌هاى تخصصى مجلس موظف‌اند از میان اعضاى خود کمیته و یا کمیته هاى فرعى متناسب با موضوعات مربوط به خود تشکیل دهند. کمیته هاى فرعى داراى یک رییس، یک نایب رییس و یک دبیر خواهند بود که توسط اعضاى همان کمیته انتخاب مىشوند. مصوبات کمیته هاى فرعى بعد از تصویب در کمیسیون رسمیت خواهد داشت
.
پس از انتخاب اعضاى کمیسیون‌ها، هر کمیسیون به ریاست مسنترین عضو و با حضور دست کم دوسوم اعضای خود منعقد و فوراً یک رییس، دو نایب رییس، یک سخنگو و دو دبیر با رأى مخفى با ورقه با اکثریت نسبى به مدت یک سال انتخاب مى کند.
براى رسمیت جلسه کمیسیون‌ها حضور حداقل دوسوم اعضاء لازم است و مصوبات کمیسیون با اکثریت مطلق آراء اعضای حاضر در جلسه خواهد بود.
هر نماینده مى تواند پس از گذشت شش ماه از آغاز کار هر دوره مجلس از طریق هیأت رئیسه تقاضاى تغییر کمیسیون را داشته باشد. این تغییر و انتقال با موافقت اکثریت اعضای کمیسیون‌هاى ذى ربط انجام مى پذیرد.
رییس مجلس دست‌کم یک نفر از کار‌شناسان با تجربه و مناسب مجلس را به عنوان دبیر در اختیار هر کمیسیون قرار مى دهد تا نسبت به امور کارشناسى و ادارى مربوطه از قبیل ارتباط با هیئت رییسه و ادارات مجلس و کمیسیون‌ها و تنظیم و توزیع مراسلات، ضبط مذاکرات، بایگانى اوراق و پروندهها، تسریع جریان امور دفترى و تهیه صورتجلسات و سایر امور ادارى اقدام کند.
گزارش عملکرد کمیسیون‌ها باید هر ماه یک بار به هیئت رییسه مجلس داده شود تا به اطلاع نمایندگان برسد.
در صورتى که نمایندگان از طرف کمیسیون براى اداى توضیح در زمینه سؤال و یا پیشنهاد خود دعوت شوند موظف به شرکت خواهند بود و عدم شرکت بدون عذر موجه به منزله انصراف از طرح سؤال و یا پیشنهاد خواهد بود.
تمام اسناد و اوراق مربوط به امورى که باید در کمیسیون‌ها بررسى شود از طرف هیئت رییسه به آن کمیسیون ارجاع مى شود. نمایندگان مى توانند آن اسناد را ملاحظه کنند، اسناد مزبور نباید از کمیسیون خارج شود. این اسناد به انضمام اسناد مذاکرات و اقدامات جارى کمیسیون در محل کمیسیون بایگانى و در پایان هر دوره به بایگانى مجلس منتقل مى شود.
پس از آنکه مجلس یا کمیسیون‌ها (در خصوص قوانین آزمایشی) درباره طرح یا لایحه اى رأى نهایى داد، اسناد و اوراق و صورتجلسات مربوط به آن، در معاونت قوانین مجلس بایگانى مى شود.
هر نماینده به جز رییس مجلس، ملزم است عضویت یکى از کمیسیون‌هاى تخصصى را بپذیرد و در صورت تمایل مى تواند در کمیسیون‌هاى دیگر مجلس، با حق اظهارنظر و بدون حق رأى شرکت کند.
عضویت در کمیسیون‌هاى تحقیق و تدوین آیین نامه داخلى مجلس مانع از عضویت در کمیسیون دیگر نخواهد بود.
چنانچه نمایندگان عضو کمیسیونهای خاص در سال سی ساعت غیبت اعم از موجه و غیرموجه داشته باشند ادامه عضویت آن‌ها در کمیسیون منوط به موافقت اکثریت اعضای آن کمیسیون خاص است. این رأی‌گیری با ورقه انجام می‌شود.
